Қалпе атағы – қазақ халқының рухани-діни өмірінде маңызды орын алған діни тұлға атауы. Ол сопылық ілім мен ислам мәдениетінің қазақ қоғамына бейімделуіне тікелей байланысты қалыптасқан. Бұл атақ көбінесе белгілі бір сопылық мектепке (тариқатқа) тиесілі діни жетекшілер мен шәкірттерге берілген.
Қалпе атағының этимологиясы
“Қалпе” сөзі араб тіліндегі “халифа” (арабша خليفة – орынбасар, мұрагер) сөзінен шыққан. Исламдық терминологияда бұл сөз діни басшының немесе ұстаздың ізбасарын білдіреді.
“Халифа” термині Орта Азияда, оның ішінде қазақ даласында, діни жетекшілердің орнын басатын тұлғаларды атау үшін бейімделіп қолданылған.
Бұл атақ көбінесе белгілі бір рухани ұстаздың (шейхтің, пірдің) шәкірттеріне берілген және олар сол ұстаздың ілімін халыққа жеткізуші болған.
Қалпелердің қазақ қоғамындағы рөлі
Қалпелер сопылық ілімнің таратушысы ретінде кеңінен танылды. Олар Нақши Банди тариқатының, немесе Қожа Ахмет Яссауидің іліміне негізделген Йассауийа тариқатының өкілдері болды.
Қожа Ахмет Ясауидің Диуани Хикмет еңбегі қазақ даласындағы сопылық дәстүрдің негізі болып саналады. Қалпелер осы ілімді насихаттап, зікір, рухани тәрбие арқылы халықты ислам құндылықтарына тәрбиеледі.
Тарихшы Насыровтың зерттеулерінде қалпелердің шейхтерден кейінгі рухани жетекші ретіндегі рөлі көрсетіледі.
Діни-ағартушылық қызметтері
Қалпелер Құран оқыту, шариғат заңдарын түсіндіру және исламдық дәстүрлерді халыққа жеткізу сияқты діни-ағартушылық жұмыстармен айналысты.
Мысалы, Мұқановтың зерттеуінде; XIX ғасырда Түркістан және Сыр өңірлерінде қалпелер жергілікті халыққа ислам негіздерін үйрететін медреселер ашқаны көрсетіледі.
Рухани жетекшіліктері
Қалпелер халық арасында жоғары беделге ие болып, діни мәселелер бойынша кеңес беріп, жерлеу рәсімдерін, дұғаларды және зікір рәсімдерін орындаған.
Бұл рөл қазақ қоғамындағы қалпелерді молдалар мен ахундардан ерекшелендіреді, өйткені олар сопылықтың рухани-мистикалық жағына көбірек көңіл бөлді.
Қалпелер қызметінің ерекшеліктері
Шейхке (пірге) жақын болу:
Қалпелер сопылық ордендерде (тариқаттарда) шейхтердің сенімді көмекшілері болып, олардың рухани ілімдерін жалғастырды.
Халыққа жақын болу:
Қалпелер ауылдық жерлерде жұмыс істеп, діни білімнен алыс адамдармен байланыс орнатты. Бұл оларды халықтың өмірімен тығыз байланысты етті.
Сопылық тәрбиені насихаттау:
Қалпелер зікір және рухани тәрбие арқылы адамдардың Аллаға жақындауына көмектескен.
Қалпелердің тарихи кезеңдері
Көкебаевтің зерттеуінде: Орта Азияға исламның VIII ғасырда таралуы нәтижесінде сопылық мектептер пайда болды. Қалпе атағының түп-тамыры осы кезеңге, сопылық ордендердің қалыптасуына байланысты.
Хазрет Ахмет Яссауи (XII ғасыр) бастаған Йассауийа тариқаты қалпелер қызметінің негізін қалады. Бұл тариқаттың өкілдері қазақ даласына таралып, қалпелер арқылы халыққа жетті.
Қазақ хандығы кезінде де қалпелер діни жетекші ретінде танылып, қоғамдағы рухани тұрақтылықты сақтауға, ислам құндылықтарын нығайтуға ықпал етті.
Бұл кезеңде қалпелер көбінесе халыққа жақын болып, исламның жергілікті дәстүрлермен үйлесуіне көмектесті.
XIX ғасырдағы қалпелердің қызметі
Бұл кезең қалпелердің белсенділігімен ерекшеленеді. Олар сопылықты ғана емес, діни-ағартушылық қызметті де кеңінен жүргізді. Түркістан, Сырдария, Жетісу өңірлерінде қалпелер ислам білімін насихаттап, медреселер ашты.
XX ғасырда кеңес үкіметі қалпелер қызметіне шектеу қойғанымен, олар жасырын түрде діни білім беріп, исламның рухани дәстүрлерін сақтап қалды.
Қорытындылай келе, қалпе атағы – қазақ қоғамындағы рухани тәрбиенің, сопылық дәстүрдің және діни-ағартушылық қызметтің көрінісі. Олар исламның мистикалық қырын насихаттап, халық арасында рухани тұрақтылық пен тәрбие беру арқылы ерекше рөл атқарды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Бартольд В.В. “Шығармалар. II том. 1 бөлім. Орта Азиядағы ислам тарихы”. – Мәскеу: Шығыс әдебиеті, 1963.
2. Мұқанов М. “Исламның қазақ мәдениетіндегі орны”. – Алматы: Ғылым, 1998.
3. Көкебаев М. “Ислам және қазақ мәдениеті”. – Алматы: Дәуір, 2002.
4. Насыров Х. “Орта Азиядағы сопылық ілім және оның қазақ даласындағы ықпалы”. – Самарқанд, 2007.
5. Ахметов Қ. “Қожа Ахмет Ясауи және оның сопылық ілімі”. – Түркістан, 2015.
Темур АМАНҚҰЛ
